۲۱ آذرماه یادروز درگذشت نگارنده تاریخ زرتشتیان

استاد رشید شهمردان؛ بزرگمرد تاریخ و فرهنگ زرتشتی

بیست‌ویکم آذرماه برابر با سی‌وهفتمین سال درگذشت فرزانه دانشمند، شادروان استاد رشید شهمردان است. بی‌گمان تاریخ و تاریخ‌نگاری برای زرتشتیان،  وامدار کوشش‌های خستگی‌ناپذیر و پایدار استاد شهمردان، پیر تاریخ و فرهنگ زرتشتی است. زندگی سراسر مطالعه و نوشتن را استاد هنگامی به‌پایان برد که در آرزوی دیدن ایران و گردآوری یادداشت‌هایش بود. استاد رشید شهمردان پور شهمردان، پور ايران، پور گشتاسب، پور بهرام، پور شهريار، نویسنده و پژوهشگر، ایران‌شناس، اوستاشناس و تاریخ‌نگار زرتشتی در ۱۶ فروردین‌ماه ۱۲۸۴ خورشیدی در بمبئی چشم به جهان گشود. ایشان در کتاب فرزانگان زرتشتی از زندگی خود می‌نویسد: «نگارنده‌ی این نامه را نام رشید پور شهمردان پور ایران پور گشتاسب پور بهرام پور شهریار ساکن بمبمئی است. نیاکانش از مردم قریه حسینی حومه تفت یزد بوده و معروفند به طایفه بهرام شهری و آن خاندان بسیار بزرگی است که افراد آن در سراسر نقاط ایران و هند و اروپا پراکنده می‌باشند .ایران در دوره طفولیت به اتفاق کیخسرو برادر مهتر به هند و به بمبئی مهاجرت نمود و در خاندان دادی شیت به سمت خدمتکاری با حقوق گزاف ماهی بیست روپیه بکار مشغول شد و در ضمن به اجازۀ ارباب مستقلا باغبانی نیز می نمود. زرتشتیان ایران که در آن عهد به بمبئی مسافرت و در منازل پارسیان بکار می پرداختند ماهی یک یا دو روپیه بیشتر حقوق نداشتند. ایران در بمبئی با دوشیزه مروارید خرمشاهی که به هند پناهنده شده بود ازدواج کرد و به اصرار خویشاوندان زوجه خویش برای تعمیل مراسم دینی در گذشتگان به ایران و خرمشاه برگشت و در بین راه در بندرعباس درگذشت. خاندان نگارنده همه در هندوستان اقامت داشته و دارند. تولد خود او در روز دیبمهر و فروردینماه باستانی ۱۲۷۴ یزدگردی برابر۵ اوریل ۱۹۰۵ میلادی در شهر بمبئی اتفاق افتاد».

بزرگ‌مردی که به گواهی تاریخ در راه شناسایی فرهنگ، تاریخ و دین زرتشت گام‌های بلند برداشت. از خانواده‌ی ایرانی بود که در هندوستان چشم به جهان گشود و در هفت سالگی برای آموختن زبان فارسی به ایران آمد و پس از چند سال به هندوستان بازگشت و زیر نگرش دینشاه ایرانی در زمینه‌های گوناگون به فعالیت پرداخت و همچنین با حضور استاد ابراهیم پورداوود به آموخته‌هایش افزوده شد. او در مدت زندگانی خود همواره به دنبال پژوهش و آموختن بود و هیچگاه از این وادی دور نماند. کتاب‌های ارزشمند او تاریخ زرتشتیان فرزانگان زرتشتی و پرستشگاه‌های زرتشتیان، گواه براین باور است. در کنار این دو کتاب می‌توان به تطبیق خرده‌اوستا با نسخ قدیمی موجود به خط دین دبیره و همچنین ترجمه گات‌ها اشاره کرد که ارزش کار وی را دوچندان می‌نماید. او برای گردآوردن و نوشتن کتاب فرزانگان زرتشتی که شالوده‌ی تاریخ زرتشتی است، ۱۴ سال کار را پیگیری کرد. استاد رشید شهمردان بیشتر سال‌های زندگی خود را در جاهای گوناگون ایران و هندوستان به کنکاش و پژوهش پرداخت. استاد رشید شهمردان چند سال پایان روزگار خود را در آمریکا گذراند.
دستور رشید شهمردان بیشتر از سال‌های زندگی خود را در هندوستان گذرانید. وی خدمات شایسته‌ای در امر آموزش فرهنگ و دین به انجام رساند و کتاب‌های فراوان نوشت و ترجمه کرد، آگاهی‌های ارزشمندی از خود به جا گذاشت از جمله آتش را آتش پرستی، حرف راست، پیامبری زرتشت، فرزانگان زرتشتی، خرده اوستا به الفبای دین‌دبیره، خرده اوستا با ترجمه‌ی فارسی، تعلیمات زرتشت، خورشید نگرشنی، اصول سه‌گانه‌ی مزدیسنی، پرستشگاه زرتشتیان، زرتشت و همزمانان او در ودا، سال دینی کتاب دینی زرتشتیان، زادوبوم زرتشت، فهرست کتاب دینی زرتشتیان، تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان، رامای، اوستای فره‌وشی، آثار مهرپرستی در دین ایزدی و پرستش‌ شیدادن نه شیطان، بازگشت روان در اسلام، سیر تکاملی تدریجی، روح، ازدواج و سلوک، کلیسای نتردام، دیوید کاپرفیلد، بهترین چهره‌ی زندگی، مسرت بشر، هیچ چیز و همه چیز، هفتاد گل، پرتو حقیقت، دانستن آیین زرتشتی. استاد رشید شهمردان در تنظیم و چاپ خاطرات اردشیر خاضع نیز که در ۸۳ سالگی نگاشته بود در اردیبهشت‌ماه ۱۳۶۳ همکاری کرد.
سه کتاب پرستشگاه زرتشتیان، فرزانگان زرتشتی و تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان با بیش از ۱۰۰۰ رویه، تاریخ جامعی است از زرتشتیان و بزرگانی که باعث پویایی جامعه در گذشته و حال شده‌اند. به راستی که یک دوره کامل تاریخ هم‌روزگار (:معاصر) زرتشتیان را می‌توان در این سه کتاب یافت. ۲۷ نوشتار به قلم رشید شهمردان نگارش شده و ۱۸ اثر که ترجمه‌ی ایشان است. نوشتارهای استاد در مجله‌های شناخته شده ایرانی به چاپ می‌رسید. از استاد شهمردان ده‌ها نوشته در زمینه‌ی تاریخ و فرهنگ زرتشتی به جای مانده است. هنوز نوشته‌های او درباره تاریخ پارسیان هند و کشتار زرتشتیان در دوره‌های تاریخ ایران برای پژوهشگران تاریخ بن‌مایه‌ای ارزشمند است. شایسته است با کوشش سازمان‌های انتشاراتی این نوشته‌ها گردآوری، ویرایش و چاپ شود.
روانشاد استاد شهمردان، این بزرگمرد تاریخ و فرهنگ زرتشتی، در واپسین نامه‌ای که از آمریکا برای یکی از دوستانش نوشته‌است چنین می‌گوید:
«وضع من در اینجا چنان است که در خانه محبوسم. وسایل بیرون رفتن ندارم. در اینجا همه‌کس باید ماشین داشته باشد. وسایل ارتباط عمومی ندارم. افزون بر این به‌واسطه‌ی حمله قلبی از پیاده‌رفتن به کلی بازمانده‌ام. پسرم هم مدتی است در اینجا نیست،‌ به مسافرت رفته و گرفتار است. همین که کارم درست شد، از اینجا حرکت می‌کنم. اگر من برای چند روز به ایران بیایم که یادداشت‌های خودم همراه با کتاب‌های لازمه‌ام را بردارم و بروم، که زحمتی فراهم نمی‌شود؟ مانگجی صاحب هنگام اقامت در ایران، نامه‌های زیادی به انجمن پارسیان نوشته که همه‌ی آن‌ها در دوازده جلد دفتر بزرگی به خط شکسته گجراتی ضبط نموده‌اند و آن در دفتر انجمن بمبئی بود و چون آن هنگام به واسطه‌ی حمله قلبی سخت مریض بودم، و سپس برای شرکت در کنگره ایران‌شناسی سال ۱۳۵۰ به ایران دعوت شدم، مطالعه آن به دنبال افتاد. اینک خیال دارم اگر توفیقی به‌دست آید و کمک مالی برسد، به‌وسیله‌ی یک نفر از هندوان پیر خارج از بمبئی که خط شکسته گجراتی را می‌تواند بخواند، آن را بررسی و چنان‌چه مطالبی داشته باشد، ترجمه‌ی آن را برای شما بفرستم که در انتشار آن اقدام نمایید. تازه‌یی در اینجا ندارم. زیرا کسی را نمی‌بینم و زرتشتیانی که در سانفرانسیسکو هستند، همه به خود مشغولند و کسی به یاد این درویش نیست. امیدوارم فوری جواب بنویسید که به تهیه حرکت به ایران مشغول شده و از آنجا به بمبئی بروم… اینک نیز فشار بر قلب زیاد شده و از کار بازمانده‌ام. فقط اوستا می‌خوانم».
او می‌داند تجربه‌های تلخ و شیرین نیاکان بهترین یادگار و سرمایه‌ی جوانان است. در اندیشه‌ی او هر کس که اندیشه، کردار و گفتار نیک، باشند هرکس که راه اشا را بپیماید، پیرو راستین اشوزرتشت است به هر رنگ و نژاد و سرزمین و قوم که باشد. او آثار ماندگاری را پدید آورد تا به آسانی در دسترس همگان گذاشته شود. استاد بزرگوار، پیر راه زرتشت، به آرزوهایش که گرد‌آوری و ترجمه دوازده جلد از اسناد تاریخی دست‌نویس زرتشتیان که به زبان گجراتی بود، نرسید و شوربختانه در بامداد روز ۲۱ آذرماه سال ۱۳۶۳ خورشیدی (۱۹۸۴میلادی) به سن ۷۹ سالگی جهان گیتوی را بدرود گفت و به جهان مینو پیوست. روانش شاد و نیکی نامش جاودانه باد.

برگرفته از تارنمای خبری زرتشتیان امرداد