ضرورت ثبت ملی و جهانی «پَنام» زرتشتیان، به عنوان پیش‌نمونه از ماسک امروزی، درخواست دکتر داریوش اکبرزاده، دانش‌آموخته‌ی فرهنگ و زبان‌های باستانی است.
هزاران سال پیش، ایرانیان از پوششی استفاده می‌کردند که مشابه ماسک‌های امروزی است. آنها به این پوشش «پنام» می‌گفتند. کلمه‌ای که در لغت به معنی پنهان و پوشیده است. پنام [ پ َ ] ( اِ ) در اوستا پئیتی دان و در پهلوی پدام و پندام و پنوم، پارچه‌ای است چهار گوشه که در دو گوش آن دو بند دوزند و موبدان در وقت خواندن اوستا یا نزدیک شدن به آتش آن را بر روی خود بندند. با همه‌گیری ویروس کرونا ماسک بخش جدانشدنیِ زندگی ما شد، شاید به جا باشد بگوییم که ما ایرانی‌ها نه فقط از دو سال گذشته، بلکه هزاران سال پیش‌تر از ماسک استفاده می‌کردیم.
دکتر داریوش اکبرزاده* با نگاهی به ایران و هزاران سال پیشینه‌ی استفاده از ماسک یا «پنام» از سوی نیاکان زرتشتی، ضرورت در ثبت ملی و پیگیری ثبت جهانی آن را این‌گونه توضیح داده است:
زرتشتیان به احترام به آتش در جهان شناخته می‌شوند؛ موبدان زرتشتی هماره در نزدیک شدن به آتش از نوعی ماسک (با پوشش دهان و بینی) بهره می‌برند که به روزگار ساسانی بدان پدام (نک. سپسین‌تر) گفته می‌شد. کشف و اختراع پدام (ماسک) از سوی نیاکان زرتشتی که در حال حاضر میلیاردها از مردم جهان-به بهانه ویروس کرونا- نیازمند و بهره‌مند از آن هستند، کم‌ترین بهانه‌ای است که باید برای معرفی و ثبت پدام، دستکم در فهرست آثار ملی اقدام شود.
نقش ایرانیان در کشف آتش و ورود بشر به دوره‌ای مهم از حیات اجتماعی مهم‌ترین دلیل این احترام بوده است. نقش آتش در روشنایی، پخت‌وپز، گرمادهی محل زندگی، صنعت، کشاورزی، نگهبانی…از تفاوت‌های آشکار این دوره با دوره پیش آتش در جوامع بشری بوده است. این پیدایی و کشف توسط ایرانیان آشکارا در برخی متون چون شاهنامه پرتوافکن است؛ آنجا که هوشنگ، پادشاه پیشدادی، در جریان کشتن اژدها، سنگی را بسوی مار پرتاب می‌کند و سنگ در برخورد به سنگ دیگر، جرقه زده و آتش روشن می‌شود. این داستان، ضمن گواهی پیشینه آتش در ایران، به گمانی بن‌مایه استوره نبرد آتش و اژدها (آتر/آگنی) که این استوره هند و ایرانی آشکارا بازتاب کشف آتش به اعماق روزگار است!
در کتاب مینوی اوستا، آشکارا در تقدس آتش و نیز ایزد آذر ارجاعات فراوانی دیده می‌شود. این موضوع در متون زرتشتی به پهلوی در دوره ساسانی تا به پساساسانی نیز دیده می‌شود.
نقش زرتشتیان در پیدایی پدام (ماسک)
آیا نیاکان زرتشتی در کشف و اختراع ماسک در تاریخ نقشی داشته‌اند؟ آیا دین زرتشتی در اختراع پدام (Pad-dahān ) کلیدی‌ترین بوده است؟ آیا پیشینه و مدارک در دست، فرصتی برای ثبت این صنعت بنام ایران در شرایط کنونی جهانی نیست؟
پدام (ماسک)
ایرانیان به روزگار باستان برای آلوده نشدن آتش از راه هوای دهان، از شیوه‌های گوناگونی بهره می‌بردند؛ این ویژگی خاص فرهنگ ایرانی بوده است. نخستین نشانه‌های احترام به آتش برای جلوگیری از نیالودن از راه هوای دهان، به روزگار هخامنشیان برمی‌گردد. در نقش برجسته داریوش بزرگ، شخصی که در نزدیک شدن به آتش و شاه، دست بر دهان خود گذاشته است، دیده می‌شود. این دست بر دهان، احترام هم‌زمان به شاه-آتش برای نیالودن بوده است. بسی دشوار است که این حرکت در تصویر را (موزه ملی ایران) تنها به احترام به شاه تفسیر کرد. هر چند از دوره اشکانی، داده‌های ما ناچیز است اما در احترام به آتش مینوی و تقدس آن هیچ گمانی نیست. این موضوع از نخستین شاهان اشکانی (نک. Olbrycht) به پایتخت کهنسال آنان در اشک‌آباد (هم‌کنون: در ترکمنستان) گواهی شده است. با دوره ساسانی، داده‌های فراوانی از احترام به آتش دیده می‌شود؛ سکه‌های ساسانی تا به متون پهلوی زرتشتی گواه این موضوع است.
در توضیح پدام در تفسیر دوره میانه اوستا چنین آمده است؛ در فرگردِ ۱۸ وندیداد در فقره اول آمده است:
«چنین گفت اهورا مزدا در میان مردمان، هست کسی که پنام (پدام/ماسک) بسته، اما بندی از دین به میان بسته ندارد و خود را به دروغ موبد می‌نامد. ای زرتشتِ پاک، تو نباید که چنین کسی را موبد بخوانی»…
آتشدان به‌دست‌آمده از ازبکستان یا مهر گواهی بر پدام‌سازی بنام ایران
همچنین بر روی یک اثر نفیس زرتشتی بدست آمده از ازبکستان، نقش آتشدان معروف زرتشتی و موبدان پدام‌زده بر دهان آشکارا دیده می‌شوند. این آتشدان در شمار آثار کمتر شناخته شده زرتشتی است؛ دستکم در ایران هیچ گزارشی از آن منتشر نشده است. نگارنده افتخار داشت تا در زمان برپایی نمایشگاه آثار منتخب ازبکستان در موزه ملی سئول (کره جنوبی) این اثر ارزشمند نیاکانی را از نزدیک ببیند. در تصویر، موبدان با پدام از نوعی پارچه بر دهان که در دو سوی گونه با نوعی «کش» بر دو گوش نگه داشته شده است، دیده می‌شوند. واقعیت این است که پدام موجود در تصویر، پیش نمونه دقیق از ماسک امروزی است.
پوشش فوق‌العاده آن که دهان و بینی را به‌خوبی پوشش داده، گواه دقت در گزینش نوع پارچه، اندازه، برش، حاشیه و دوخت آن است. در تصویر، نحوه قرارگیری، نگهداری آن بر دهان و بینی از انعطاف پارچه و دقت در گزینش آن بوده است؛ به گمانی پدام موبدان از پارچه‌های ارزشمندتر فراهم می‌آمده؛ این بهانه، گواهی خویشکاری روزانه آنها در برخورد با آتش مینوی بوده است. هرچند، از تولید پارچه در ایران از روزگار پیش ساسانی به‌خوبی آگاهیم، اما آیا برخی پدام‌ها ممکن است از حریر چینی (در آسیای میانه) تهیه و تولیده شده باشد…و بسیار.
حال در روزهای کرونایی، هرچند فرهنگستان زبان فارسی در بهره‌گیری از واژه فارسی پدام به‌جای ماسک بیگانه تلاشی نکرد اما وظیفه وزارت میراث فرهنگی است که با ثبت ملی و پیگیری ثبت جهانی، این اختراع را پاس بدارند.
*«دکتر داریوش اکبرزاده» زاده‌ی سال 1343، دانش‌آموخته رشته‌ی «فرهنگ و زبان‌های باستانی» از دانشگاه آزاد اسلامی تهران (واحد علوم تحقیقات) است. وی در دوره‌ی تحصیل و سپس زندگی حرفه‌ای به‌عنوان یک پژوهشگر؛ همکاری تنگاتنگی با استاد نام‌آور زبان‌های ایران باستان، «دکتر کتایون مزداپور» داشته است.
برگرفته از تارنمای خبری زرتشتیان امرداد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر