نوروز برابر با یکم فروردین‌ماه، جشن آغاز سال
و یکی از کهن‌ترین جشن‌های به‌جا مانده از دوران ایران باستان است.
خاستگاه نوروز در ایران باستان است و هنوز هم
مردم بخش‌های گوناگون فلات ایران نوروز را جشن می‌گیرند.
امروزه زمان برگزاری نوروز، در آغاز فصل بهار
است.
نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب
میشود و در برخی دیگر از کشورها تعطیل رسمی است.
روز جهانی نوروز:
مجمع عمومی سازمان ملل متحد در تاریخ سه‌شنبه۴ اسفند۱۳۸۸ برابر با ۲۳فوریه ۲۰۱۰ با تصویب
قطعنامه‌ای روز ۲۱مارس برابر با یکم فروردین را در چارچوب ماده۴۹ و تحت عنوان فرهنگ صلح برای روز جهانی
نوروز به تصویب رسانده و در سالنامه خود جای داد. طی این اقدام که برای نخستین‌بار
در تاریخ این سازمان صورت گرفت، نوروز ایرانی به‌عنوان یک مناسبت جهانی به رسمیت
شناخته شد.
بنا به پیشنهاد آذربایجان، مجمع عمومی سازمان
ملل در نشست ۴ اسفند(۲۳فوریه۲۰۱۰) بیست‌ویکم ماه مارس را به‌عنوان روز جهانی جشن نوروز، با «ریشه ایرانی»
به‌رسمیت شناخت و آن را در سالنامه خود جای داد.
در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان
ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی که پیشینه‌ای بیش از ۳هزار سال دارد و امروزه بیش از ۳۰۰میلیون نفر آن
را جشن می‌گیرند توصیف شده‌است.
پیش از آن در تاریخ ۸مهر ۱۳۸۸خورشیدی، نوروز توسط سازمان علمی و
فرهنگی سازمان ملل متحد، به‌عنوان میراث غیر ملموس جهانی، به ثبت جهانی رسیده‌بود.
در ۷فروردین۱۳۸۹ نخستین دوره جشن جهانی نوروز در تهران
برگزار شد و این شهر به‌عنوان «دبیرخانه نوروز» شناخته شد.
زمان نوروز:
جشن نوروز از لحظه اعتدال بهاری آغاز میشود.
در دانش ستاره‌شناسی، اعتدال بهاری یا اعتدال
ربیعی در نیم‌کره شمالی زمین به لحظه‌ای گفته میشود که خورشید از صفحه استوای زمین
می‌گزرد و به‌سوی شمال آسمان می‌رود. این لحظه، لحظه اول برج حمل نامیده میشود و
در سالنامه خورشیدی با نخستین روز(هرمز روز یا اورمزد روز) از ماه فروردین برابر
است.
نوروز در سالنامه میلادی با ۲۰، ۲۱ یا ۲۲مارس مطابقت دارد.
در کشورهایی مانند ایران و افغانستان که
سالنامه خورشیدی به‌کار برده میشود، نوروز، روز آغاز سال نو است. اما در کشورهای
آسیای میانه و قفقاز، سالنامه میلادی متداول است و نوروز به‌عنوان آغاز فصل بهار
جشن گرفته میشود و روز آغاز سال به‌شمار نمی‌آید.
واژه نوروز:
واژه نوروز یک اسم مرکب است که از ترکیب دو
واژه پارسی «نو»(تازه، جدید، اکنون) و «روز»رووز-رز-روژ در پارسی میانه به معنی
خورشید و آفتاب هم بکار می‌رفته امروز معادل the day بوجود آمده‌است.
امروزه در پارسی این نام در دو معنی به‌کار می‌رود:
۱- نوروز
عام:
روز آغاز اعتدال بهاری(برابری شب و روز) و آغاز
سال نو.
۲- نوروز
خاص:
روز ششم فروردین با نام «روز خرداد»:
ایرانیان باستان از نوروز به‌عنوان ناوا سرِدا یعنی
سال‌نو یاد می‌کردند. مردمان ایرانی آسیای میانه نیز در زمان سغدیان و خوارزمشاهیان،
نوروز را نوسارد و نوسارجی به معنای سال نو می‌نامیدند.
.
واژه نوروز در الفبای لاتین:
در متن‌های گوناگون لاتین، بخش نخست واژه نوروز
با املای
No،Now،Nov وNew Naw و
بخش دوم آن با املای
Ruz، Rooz و Rouz نوشته شده‌است.
در برخی از مواقع این دو بخش پشت سرهم و در برخی
با فاصله نوشته می‌شوند.
در گویش خراسانی و پارسی میانه آن‌را به شکلNewrouz نیروز
تلفظ می‌کرده‌اند که بسیار به مانند نیوروز است و ترجمه آن میشود: روز جدید یا
همان نخستین روز سال نو.
اما به باور دکتر احسان یارشاتر بنیانگزار
دانشنامه ایرانیکا، نگارش این واژه در الفبای لاتین با توجه به قواعد آوا شناسی به
شکلNowruz توصیه میشود. این شکل از املای واژه نوروز، هم‌اکنون در نوشته‌های یونسکو
و بسیاری از متون سیاسی به‌کار می‌رود.
پیشینه نوروز:
زمان پیدایش نوروز از متن‌های کهن ایران از
جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ تبری، جمشید و در برخی دیگر از متن‌ها، کیومرس به‌عنوان
پایه‌گزار نوروز معرفی شده‌است.
پدید آمدن نوروز در شاهنامه، بدینگونه روایت
شده‌است که جمشید در حال گذشتن از آذربایجان، دستور داد تا در آنجا برای او تختی
بگزارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین
او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو نامیدند.
جغرافیای نوروز:
منطقه‌ای که در آن جشن نوروز برگزار می‌شد،
امروزه دربرگیرنده چند کشور میشود و همچنان در این کشورها جشن گرفته میشود.
برخی آیین‌های نوروز در این کشورها باهم
گوناگونند. برای نمونه در افغانستان سفره هفت‌میوه می‌چینند. اما در ایران سفره
هفت‌سین می‌اندازند.
جغرافیای نوروز با نام نوروز یا مشابه آن،
سراسر خاورمیانه، بالکان، قزاقستان، تاتارستان، در آسیای میانه چین غربی(ترکستان چین)،
سودان، زنگبار، در آسیای کوچک سراسر قفقاز تا آستراخان و نیز آمریکای شمالی،
هندوستان، پاکستان، بنگلادش، بوتان، نپال و تبت را شامل میشود.
همچنین کشورهایی مانند مصر و چین جزو سرزمین‌هایی
نیستند که در آنها نوروز جشن گرفته می‌شد، اما امروزه جشن‌هایی مشابه جشن نوروز در
این کشورها برگزار میشود.
در تاریخ ۳۰مارس۲۰۰۹ (۱۰فروردین۱۳۸۸) پارلمان فدرال کانادا نخستین روز بهار
هر سال را بعنوان نوروزNowruz Day
جشن ملی ایرانیان و بسیاری اقوام دیگر نام‌گزاری کرد.
در تاریخ ۲۴فوریه۲۰۱۰ سازمان ملل متحد با تصویب یک قطعنامه
در مقر سازمان در نیویورک، جشن نوروز را به‌عنوان روز جهانی نوروز و فرهنگ صلح در
جهان به رسمیت شناخت.
آیین‌های نوروزی:
خانه‌تکانی:
خانه‌تکانی یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم
بیشتر مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به آن پای‌بندند. در این آیین، تمام خانه و
وسایل آن در آستانه نوروز گردگیری، شست‌وشو و تمیز می‌شوند. این آیین در کشورهای
گوناگون همچون ایران، تاجیکستان و افغانستان برگزار میشود.
آتش‌افروزی:
رسم افروختن آتش، از زمان‌های کهن در مناطق
نوروز متداول شده است. در ایران، جمهوری آذربایجان و بخش‌هایی از افغانستان، این
رسم به‌صورت روشن کردن آتش در شب آخرین چهارشنبه سال متداول است. این مراسم
چهارشنبه‌سوری نام دارد. پریدن از روی آتش در روزهای نوروز در ترکمنستان نیز رایج
است.
همچنین رسم افروختن آتش در بامداد نوروز بر پشت‌بام‌ها
در میان برخی از زرتشتیان از جمله در برخی از روستاهای یزد در ایران مرسوم است.
سفره‌های نوروزی:
سفره‌های نوروزی یکی از آیین‌های مشترک در
مراسم نوروز در میان مردمی است که نوروز را جشن می‌گیرند.
در ایران، بسیاری از بخش‌های جمهوری آذربایجان
و برخی از بخشی افغانستان، سفره هفت سین پهن میشود.
در این سفره هفت چیز قرار می‌گیرد که با واژه سین
آغاز شده باشد مانند: سیر، سنجد، سمنو، سیب و... به هفت سینی که چیده میشود معانی
خاصی نسبت داده‌اند. بری نمونه سیب را نماد زیبایی و تندرستی، سنجد را نماد عشق و
محبت، و سکه را رزق و روزی گفته‌اند.
سفره نوروز از زمان‌های کهن بوده اما بدینگونه
بوده‌است که سفره‌ای را پهن می‌کردند و در بشقاب‌های سفالی و یا فلزی آنواع آجیل‌های
خشک شده مانند توت خشک و برگه خشک شده زردآلو و هلو و پختیک(پخته شده و خشک شده
لبو) و عسل و سر شیر خشک شده، کلوچه، گعگ(کیک) قطاب و نان سرموکی و... می‌گزاشتند
تخم‌مرغ رنگ شده حتما در سفره وجود داشت.
در این سفره بعضی چیزها تنها جنبه زیبایی داشت
مانند تخم‌مرغ و آیینه ولی دیگر چیزها برای خوردن و پذیرایی میهمانان بودو هر زمان
که تمام می‌شد بیدرنگ صاحبخانه ظروف را دوباره برای میهمانان جدید پر میکرد.
مردم پیش از نوروز به گرمابه می‌رفتند و شلوغ‌ترین
روزهای سال گرمابه‌ها چند روز سال نو بود گرمابه که معمولا با چوب و هیزم در
گرخانهGOrkhaneh یا آتشخانه آب حمام را گرم
میکرد بی‌گمان یک انبار چوب و هیزم را برای روزهای نوروز ذخیره میکرد.
شب نوروز همه پلو یا چلوخورش می‌خوردند. بسیاری
از خانواده‌ها سالی تنها یکبار میتوانستند چلوخورش بخورند و آنهم شب نوروز بود.
از این پلو برای تهیدستان، آرایشگرها و حمامی و
برای کدخدای هر محل هم پیشکش می‌بردند.
پهن کردن سفره نوروزی در ایران آداب و رسوم ویژه‌ای
دارد و روی سفره اجزای دیگری به‌ویژه آینه، شمع، و آب نیز حضور دارند.
از دیگر اجزای سفره امروزی میشود از ماهی و
تخم‌مرغ رنگ‌شده یاد کرد.
در جمهوری آذربایجان عدد هفت اهمیتی ندارد و بر
روی سفره‌های نوروزی خود، آجیل قرار میدهند.
خوراکی‌های نوروزی:
یکی از متداول‌ترین خوراکی‌هایی که به مناسبت
نوروز پخته میشود، سمنو(سمنک، سومنک، سوملک، سمنی، سمنه) است. این خوراک با
استفاده از جوانه گندم تهیه میشود.
در بیشتر کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، این
خوراک پخته میشود. در برخی از کشورها، پختن این خوراک با آیین‌های ویژه‌ای همراه
است.
زنان و دختران در بخش‌های گوناگون ایران،
افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان سمنو را به‌گونه گروهی و گاه در هنگام
شب می‌پزند و در هنگام پختن آن سروده‌های مخصوصی می‌خوانند.
برای نمونه در افغانستان در یکی از مشهورترین
ترانه‌ها، این بیت چندین بار خوانده میشود.
پختن خوراکی‌های دیگر نیز در نوروز مرسوم است.
برای نمونه در بخش‌هایی از ایران؛ سبزی پلو با ماهی در شب نوروز، در افغانستان سبزی
چلو با ماهی, در ترکمنستان؛ نوروزبامه، در قزاقستان اویقی، آشار، در بخارا انواع
سمبوسه پخته میشود.
بگونه کلی پختن خوراکی‌های نوروزی در هر منطقه‌ای
که نوروز جشن گرفته میشود مرسوم است و هر منطقه‌ای خوراکی‌ها و شیرینی‌های ویژه
خود را دارند.
دید و بازدید:
دید و بازدید عید یا عید دیدنی یکی از سنت‌های
نوروزی است که در بیشتر کشورهایی که آن را جشن می‌گیرند، متداول است.
در برخی از مناطق، یاد کردن از گذشتگان و حاضر
شدن بر مزار آنان در نوروز نیز رایج است.
مسابقات ورزشی:
برگزاری مسابقات ورزشی همگانی در معابر شهری و
روستایی، یکی دیگر از آیین‌هایی است که در برخی از کشورها به مناسبت نوروز برگزار
میشود. در ترکمنستان، مردان و زنان ترکمن، بازی‌ها و سرگرمی‌های ویژه‌ای از جمله
سوارکاری، کشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی و شطرنج برگزار می‌کنند. برپایی
جنگ خروس و شاخ‌زنی قوچ‌ها از دیگر مراسمی است که در ترکمنستان برگزار میشود.
نوروزخوانی:
نوروز خوانی یا بهار خوانی یا نوروزی، گونه‌ای
از آوازخوانی است که در گزشته در ایران رواج داشته‌است. هم اکنون رواج اینگونه
آوازخوانی بیشتر در استان‌های مازندران و گیلان است. در نوروز خوانی افرادی که به
آنها نوروز خوان گفته میشود پیش از آغاز فصل بهار به‌گونه دوره‌گردی به شهرها و
روستاهای گوناگون می‌روند و اشعاری در مدح بهار یا با ذکر مفاهیم دینی به‌گونه
بداهه یا از روی حافظه می‌خوانند. این ترانه‌ها بیشتر به زبان‌های تبری و گیلکی می‌باشد.
این چامه‌ها بیشتر به‌گونه ترجیع بند بوده و توسط یک یا چند کس همزمان خوانده میشود.
زاستار گردی(:طبیعت گردی):
یکی دیگر از آیین‌های نوروز که در آسیای میانه
و کشور تاجیکستان مرسوم است، مراسم گل‌گردانی و بلبل‌خوانی است. گل گردان‌ها از
دره و تپه و دامنه کوه‌ها، گل چیده و اهل دهستان خود را از پایان یافتن زمستان و
فرا رسیدن عروس سال و آغاز کشت و کار بهاری و آمدن نوروز مژده میدهند.
مردم ایران روز سیزدهم فروردین، به مکان‌های طبیعی
مانند پارک‌ها، باغ‌ها، جنگل‌ها و بیرون از شهر می‌روند. این مراسم سیزده‌به‌در
نام دارد. از کارهای رایج در این جشن، گره زدن سبزه و گفتن دروغ سیزده است. مراسم
سیزده‌به‌در در مناطق غربی افغانستان از جمله شهر هرات نیز برگزار میشود. با وجودی
که روز سیزدهم فروردین در کشور افغانستان جزو تعطیلات رسمی نیست، اما مردم این
مناطق برای گردش در زاستار، کسب‌وکار خود را تعطیل می‌کنند. مردم این بخش همچنین
نخستین چهارشنبه سال را نیز با گردش در زاستار زیبا سپری می‌کنند.
(✍️دین
بهی)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر